تاریخ اقتصاد به خوبی نشان می‌دهد که اقتصادهای با ثبات و قدرتمند تنها در کشورهایی که دارای بخش‌های کسب و کار کوچک فعال، کارآفرین و موثر هستند، می‌تواند توسعه یابد چراکه در این کسب و کارهای کوچک بهینگی نه از جنس مقیاس، بلکه از تلفیق ایده-فرصت و برمبنای فناوری است. به همین علت نیز توسعه مهارت‌های کارآفرینی یکی از بزرگترین چالش‌های پیش روی تمام دولت‌های جهان در کنار توسعه فناوری است. به بیان دیگر اهمیت بخش کسب و کار کوچک برای تمامی مکاتب اقتصادی، با این واقعیت که، تقریباً نیمی از سرمایه‌گذاری‌های ملی و بین المللی صورت گرفته در اقتصادهای توسعه یافته و در حال توسعه، در سال ۲۰۱۲ به سمت تشکیلات کوچک و متوسط(SMEs) هدایت شده، به اثبات رسیده است. از طرفی توسعه کسب و کارهای کوچک، علاوه بر کارکردهای اقتصادی از کارکردهای روانشناختی و اجتماعی گسترده‌ای نیز برخوردار بوده و برای بسیاری از مردم که دارای کسب و کار تثبیت شده هستند، در استخدام خود درآمدن، برخورداری از متوسط درآمدی بالاتر، بهره‌مندی از فرصت رشد شخصیتی و توسعه فردی در کنار تقویت امید به آینده‌ای بلندمدت با چشم‌انداز روشن را به ارمغان آورده، که این امر به نوبه خود جامعه‌ای پویا، بلند همت و شاد را شکل می‌دهد. صرفنظر از اینکه زمینه‌های فرهنگی و باورهای اقتصادی متعددی که در جامعه ایران امروز در گذار به جامعه‌ای کارآفرین نیازمند بازنگری و بازاندیشی است[1]، آموزش مهارت‌های کارآفرینی نیز با مطلوب فاصله دارد؛ و همانگونه در سطح کلان، منطقاً برنامه‌ریزی مبنای ایجاد تغییرات مطلوب است در سطح خرد نیز یکی از بهترین ابزارهای راهنما جهت توسعه مهارت‌های مورد نیاز کارآفرین، تدوین طرح کسب و کار است.
در خصوص طراحی و تدوین طرح کسب و کار، از اواسط دهه ۸۰ شمسی که مباحث نظری کارآفرینی در کشور (با تأسیس دانشکده کارآفرینی دانشگاه تهران) به صورت جدی‌تر مورد تعقیب قرار گرفت، کتاب‌های متعددی ترجمه، تدوین و تألیف گردیده و مقالات بسیاری نیز به رشته تحریر درآمده است که بخشی از این مقالات در فضای وب، به رایگان و سهولت در اختیار متقاضیان قرار گرفته است. نکته‌ای که به نظر نگارنده شاید در این مستندات کمتر مورد توجه قرار گرفته، ماهیت تکاملی طرح کسب و کار و اهمیت آن در تشخیص مهارت‌های مورد نیاز هسته کارآفرین است. رویکردی پویا به تدوین طرح کسب و کار برای هسته‌های کارآفرین و استارتاپ‌ها ایجاب می‌نماید تا علی‌رغم محدودیت‌های موجود در دانش و مهارت‌های اختصاصی، با نگاه ۸۰-۲۰[2] نسبت به شناسایی مولفه‌های کلیدی طرح اقدام نموده و با تکمیل قسمت‌های مختلف طی توسعه کسب و کار، بهترین تجربه در زمینه برنامه‌ریزی و تدوین طرح کسب و کار را جهت تأسیس، توسعه و مدیریت کسب و کار مربوطه، رقم زنند. به دیگر سخن، در تدوین طرح کسب و کار (با هر روش و رویکرد)، آنچه حائز اهمیت ویژه است شفاف‌سازی افکار، ایده‌ها، برنامه‌ها و منابع اختصاص یافته به هریک در بردار زمانی، تعریف اهداف عملیاتی و ترسیم مسیر گام به گام جهت رسیدن به اهداف مذکور از یک طرف و تمهید مستندات کسب و کار به عنوان ابزاری برای کنترل و سنجش انحراف از برنامه از طرف دیگر می‌باشد.
نکته بازدارنده‌ای که بسیاری از هسته‌های کارآفرین و استارتاپ‌ها را از تدوین این مستند در ابتدا یا نیمه‌های راه منصرف نموده، پیچیدگی‌های ظاهری و بعضاً محتوایی این طرح است. اینکه در بسیاری از حوزه‌ها اعداد و ارقام آماری قابل استناد (علی‌الخصوص در بازار ایران) در دسترس قرار نداشته و بخش عمده‌ای از فرآیند تشخیص فرصت به صورت شهودی پیش رفته است. حال آنکه پژوهش‌ها و مشاهدات هر دو نشان می‌دهند که طرح کسب و کار موثر[3] یکی از عوامل اساسی موفقیت کسب و کارهای نوپا بوده و این واقعیت که تقریباً ۵۰% کسب و کارهای جدید در سطح جهان در سه سال ابتدای فعالیتشان شکست می‌خورند و اینکه ۷۵% این شکست‌ها می‌تواند به عنوان فقدان برنامه‌ریزی لازم نمایش داده شود، بر لزوم وجود رویکردی ساختاری در خصوص برنامه‌ریزی تأکید می‌ورزد.
ساختار پیشنهادی برای تدوین برنامه کسب و کار، بر اساس هر روش، رویکرد و یا دستورالعملی که باشد بایستی ضمن برخورداری از انعطاف لازم (ساختار ماژولار)، با تغییرات اندکی، در شرایط مختلف و مطابق اقتضاعات کسب و کار قابل به‌روزرسانی باشد. فرآیند تدوین طرح کسب و کار برای کسب و کارهای نوپا، می‌تواند به هر میزان که شما مایلید رسمی و یا غیررسمی تعریف شود. ممکن است که در یک تعطیلات پایان هفته تکمیل شده و یا اینکه ماه‌ها کار تمام وقت را به خود اختصاص دهد. چیزی که اهمیت دارد این است که خود شما در فرآیند تدوین حضور موثر داشته و به صورت شفاف به سه پرسش زیر پاسخ دهید:
- ایده‌ای که در ذهن دارید تا چه اندازه مبتنی بر نیازهای بازار بوده و قابلیت اجرا دارد؟
- آیا ویژگی‌های فردی و روحی شما در این مقطع متناسب با الزامات راه‌اندازی و هدایت یک کسب و کار هست؟
- آیا منابع، زمان و انگیزه لازم برای ورود به حوزه کارآفرینی را در اختیار دارید؟
پاسخ به این سوالات هرچند به صورت ضمنی، تا اندازه زیادی می‌تواند در تعیین مسیر چندسال آتی زندگی شما موثر بوده، و در صورتیکه برآیند مثبتی داشته باشد شاید بهترین و البته مهم‌ترین قدم در مرحله بعد، مستندسازی ذهنیات و یا همان تدوین برنامه کسب و کار است. نمونه‌های متعددی از طرح کسب و کار (نمونه‌های یک صفحه‌ای تا تفصیلی) ارائه شده و با صرف اندکی زمان، گوگل می‌تواند نمونه‌های بسیار متنوع و متعددی را در اختیار شما قرار دهد؛ ولی آیا زمان، انگیزه و دانش لازم جهت تکمیل این نمونه‌ها را در اختیار دارید؟ اگر شما نیز فرصت کافی برای جمع‌آوری اطلاعات لازم و تکمیل این اطلاعات را به صورت تفصیلی در اختیار ندارید، فرمتی را انتخاب نمایید که مشخصاً به ابعادی چون،
- تمرکز بر تاریخچه تکامل ایده و توجیهات مزیتی شما در ورود به این حوزه،
- ویژگی‌ها و توانمندی شما و تیم کارآفرینی در کنار سایر منابع،
- شناسایی و تعریف بازار هدف، شناسایی زنجیره ارزش و استخراج ارزش افزوده شما؛
بیشتر پرداخته و راهنمایی قدم به قدم ارائه نموده است، ابعادی همچون:
- خلاصه مدیریتی: خلاصه ای یک صفحه‌ای که ضمن بیان مهم‌ترین قسمت‌ها نظیر توضیح ایده، پردازش و فرآوری محصول/خدمت و ابعاد مالی، خواندن سایر قسمت‌های طرح را تشویق می‌نماید.
- عوامل پیشرو: که شامل مزیت رقابتی، تمایز در هر یک از فرآیندها و برتری شما (و تیم شما) هستند و شایستگی شما (علت احتمالی انتخاب شما نسبت به سایر رقبا) برای شروع و اجرای کار کسب و کار را بیان می‌نماید.
- مرور پروژه: توصیف طرح ایده‌اصلی و تاریخچه تکامل آن، مأموریت اصلی طرح، مسیر حرکت و تحولات صنعت مربوطه یا موثر، به کارگیری نیروی انسانی (بالفعل و بالقوه) و ذکر موقعیت حقوقی طرح کسب و کار.
- بازاریابی: خلاصه‌ای از برنامه بازاریابی، که با مروری بر وضعیت بازار هدف، خصوصیات مشتریان بالقوه، وضعیت رقابت، محصولات/خدمات، قیمت، استراتژی های توزیع و ترفیع و پیش‌بینی فروش را مورد توجه قرار داده است.
- فرآیند و منابع: زنجیره ارزش شما، اینکه محصولات/خدمات با چه جزییاتی، چگونه تولید و توزیع خواهند گردید، ارزش افزوده شما چیست و چگونه کیفیت را تضمین می‌نمایید، به چه منابعی نیاز داشته و این منابع چگونه سازماندهی خواهند شد.
- منابع مالی و سرمایه: خلاصه‌ای از وضعیت مالی طرح، با مشخص نمودن ملزومات مالی و میزان مشارکت خودتان در آن
- ضمایم: شامل طرح مسایل مالی، ترازنامه، صورت سود و زیان، و احیاناً صورت جریان نقدی، تحلیل نقطه سربسر، ارزش آتی/جاری و سایر اطلاعات مربوط دیگر
بدون توجه به اینکه شما چه برداشتی از میزان مهارت خود در نگارش طرح کسب و کار دارید، اگر نمی‌توانید موقعیت کسب و کار خود را در وضعیتی شفاف و قابل تجسم در یک سند برنامه کسب و کار درآورید، در ابتدا توصیه می‌شود با مشاوران مربوطه در این خصوص مشورت نمایید چرا که ممکن است در حال اخذ یک تصمیم اشتباه باشید. خروجی فرآیند برنامه‌ریزی و تدوین طرح کسب و کار، سندی که نکات زیر را در خصوص کسب و کار شما خلاصه وار بیان می نماید.
- ایده اصلی این کسب و کار از کجا آمده، بر چه دانش و تجربیاتی استوار است؟
- محصول/خدمت مورد نظر در حال حاضر در بازار چه جایگاهی داشته، و در آینده چگونه خواهد بود؟
- چگونه می‌خواهد این مسیر تکامل را طی نموده و با چالش‌های پیش رو مواجه شود؟
- بدین منظور به چه منابعی نیاز داشته، سهم آورده شرکاء به چه نسبت بوده و برای تحصیل سایر منابع چه برنامه‌ای وجود دارد؟
- عوامل متمایز کننده، ویژگی(های) برتر و کلیدهای موفقیت این طرح شامل چه مواردی می‌شود؟
- چه مخاطرات و مشکلاتی شناسایی شده و برای کدام‌یک راه‌حل‌هایی در نظر گرفته شده است؟
از آنجایی که هر کسب و کاری منحصر به فرد است، برنامه کسب و کار آن نیز متناسباً منحصر به خود آن خواهد بود، پس به هر میزان که می‌توانید روی تدوین طرح کسب و کار زمان بگذارید، و در حد بضاعت از مشاوره نیز بهره بگیرید؛ و همواره به خاطر داشته باشید در اختیار داشتن یک طرح ناقص، قطعاً از نداشتن آن بهتر است، شما در طی مراحل پیشرفت کار، در معرض اطلاعات بیشتری قرار گرفته و فرصت تکمیل بخش‌های ناقص را خواهید داشت.
[1] سخنرانی تحلیلی دکتر مسعود نیلی مشاور اقتصادی رئیس جمهور در هشتمین همایش اساتید دانشجویان ایرانی خارج از کشور
[2] اصل پارتو به زبان ساده بیان می‌دارد که در بیشتر زمینه‌ها بخش عمده (۸۰٪) نتایج مطلوب، معلول (۲۰۰٪) فعالیت‌های صورت گرفته هستند.
[3] طرحی که علی‌رغم نقائص خود، به حوزه‌های اصلی طرح، با دقت و ریزبینی پرداخته شده است.
